Open Access Advocate

• 1 Inleiding

  Richtlijn 2006/123/EG¹x Voluit: Richtlijn 2006/123/EG van het Europees Parlement en de Raad van 12 december 2006 betreffende diensten op de interne markt. (hierna: Dienstenrichtlijn) houdt de gemoederen flink bezig, in het bijzonder in relatie tot ruimtelijke ordening. Na de nodige wijzigingen van ruimtelijkeordeningswetgeving, de schorsing van enkele bepalingen van de Verordening ruimte 2014 van de provincie Zuid-Holland vanwege (vermeende) strijd met de Dienstenrichtlijn en prejudiciële vragen van de Afdeling bestuursrechtspraak aan het Hof van Justitie is het goed om eens een stap naar achteren te doen en het huidige speelveld te bestuderen. Hiervoor grijpen wij deze prejudiciële vragen aan. Wij zullen niet alleen de prejudiciële vragen bespreken, maar ook – op basis van de huidige stand van het recht omtrent de Dienstenrichtlijn – suggesties doen tot de beantwoording van de prejudiciële vragen.
  Daartoe zullen wij eerst het juridisch kader schetsen (par. 2). Vervolgens gaan wij in op de ogenschijnlijke spanning tussen de Dienstenrichtlijn en detailhandel (par. 3). Daarna bespreken wij de recente prejudiciële vragen die zijn gesteld door de Afdeling bestuursrechtspraak inzake de Dienstenrichtlijn (par. 4). Wij sluiten af met een conclusie (par. 5).

• 2 Juridisch kader

  De Dienstenrichtlijn heeft tot doel het wegnemen van belemmeringen voor de vrijheid van vestiging voor dienstverrichters in lidstaten en voor het vrij verkeer van diensten tussen lidstaten (considerans onder 5). De Dienstenrichtlijn is opgebouwd uit acht hoofdstukken. Voor ons van belang zijn hoofdstuk I: ‘Algemene bepalingen’, hoofdstuk II, ‘Administratieve vereenvoudiging’, hoofdstuk III, ‘Vrijheid van vestiging van dienstverrichters’ en hoofdstuk IV, ‘Vrij verkeer van diensten’.
  Onder een ‘dienst’ verstaat de Dienstenrichtlijn elke economische activiteit, anders dan in loondienst, die gewoonlijk tegen vergoeding geschiedt, zoals bedoeld in art. 56 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VWEU; art. 4 aanhef en onder 1 Dienstenrichtlijn). De dienstverrichter is iedere natuurlijke persoon die onderdaan is van een lidstaat of iedere rechtspersoon in de zin van art. 54 VWEU, die in een lidstaat is gevestigd en een dienst aanbiedt of verricht (art. 4 aanhef en onder 2 Dienstenrichtlijn). De Dienstenrichtlijn is van toepassing op de diensten van dienstverrichters die in een lidstaat zijn gevestigd, met uitzondering van een aantal specifieke activiteiten (onder andere diensten van algemeen belang, financiële dienstverlening, gezondheidszorg; art. 2 Dienstenrichtlijn). De Dienstenrichtlijn heeft dus een breed bereik. Bijvoorbeeld een advocaat of makelaar die zijn beroep binnen de EU zelfstandig (althans: niet in loondienst) uitoefent en EU-burger is, kan aanspraak maken op de bescherming die de Dienstenrichtlijn biedt. Overigens zullen wij hieronder ingaan op de vraag of het van belang is dat deze dienstverrichter in meerdere lidstaten actief is of zou kunnen zijn, dan wel of zijn klanten uit andere lidstaten (zouden kunnen) komen.
  De Dienstenrichtlijn stelt vervolgens grenzen aan de beperkingen die een lidstaat aan een dienstverrichter mag opleggen. Op grond van art. 9 Dienstenrichtlijn worden de toegang tot en de uitoefening van een dienstenactiviteit niet afhankelijk gesteld van een vergunningstelsel,²x ‘Elke procedure die voor een dienstverrichter of afnemer de verplichting inhoudt bij een bevoegde instantie stappen te ondernemen ter verkrijging van een formele of stilzwijgende beslissing over de toegang tot of de uitoefening van een dienstenactiviteit’, art. 4 aanhef en onder 6 Dienstenrichtlijn. tenzij aan drie cumulatieve vereisten is voldaan: (1) het vergunningstelsel heeft geen discriminerende werking; (2) de behoefte aan een vergunningstelsel is gerechtvaardigd om een dwingende reden van algemeen belang; en (3) het nagestreefde doel van het vergunningstelsel kan niet op een minder beperkende manier worden bereikt. Als een vergunningstelsel wordt gehanteerd, dient dit stelsel – kort gezegd – te zijn gebaseerd op transparante criteria (art. 10 Dienstenrichtlijn).
  Naast het (geclausuleerde) verbod op een vergunningstelsel, mag een lidstaat de toegang tot of de uitoefening van een dienstenactiviteit in die lidstaat bovendien niet afhankelijk stellen van bepaalde eisen.³x ‘Elke verplichting, verbodsbepaling, voorwaarde of beperking uit hoofde van de wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen van de lidstaten of voortvloeiend uit de rechtspraak, de administratieve praktijk, de regels van beroepsorden of de collectieve regels van beroepsverenigingen of andere beroepsorganisaties, die deze in het kader van de hun toegekende juridische bevoegdheden hebben vastgesteld’, art. 4 aanhef en onder 7 Dienstenrichtlijn. Voor het doel van deze bijdrage is de eis als bedoeld in art. 14 aanhef en onder 5 Dienstenrichtlijn relevant. Dit artikel verbiedt het afhankelijk stellen van de toegang tot of de uitoefening van een dienstenactiviteit van economische criteria, zoals economische behoefte, marktvraag of andere doelen van economische planning (hierna: economische test).
  Tot slot wijzen wij nog op een overweging in de considerans. Onder 9 van de considerans is opgenomen dat de Dienstenrichtlijn alleen van toepassing is op eisen met betrekking tot de toegang tot of de uitoefening van een dienstenactiviteit en (dus) niet op onder meer regels van ruimtelijke ordening en stedenbouw. Deze beperking van de reikwijdte is echter in de bepalingen van de Dienstenrichtlijn verder niet terug te lezen.

  In Nederland is de Dienstenrichtlijn omgezet in de Dienstenwet. Deze laten wij echter even voor wat zij is, nu de rechten die de Dienstenwet biedt voor het doel van dit artikel minder relevant zijn. Wij richten ons in plaats daarvan op het Besluit ruimtelijke ordening (Bro). Art. 1.1.2 Bro bepaalt dat een planwetgever bij het stellen van regels in – kort gezegd – enig ruimtelijk plan voorkomt dat die regels leiden tot strijdigheid met art. 14 aanhef en onder 5 Dienstenrichtlijn (hetgeen opmerkelijk is als aangenomen zou moeten worden dat de Dienstenrichtlijn niet van toepassing is op regels inzake ruimtelijke ordening; hierover later meer).
  Voorts moet in een bestemmingsplan (of omgevingsvergunning tot afwijken van een bestemmingsplan, zie art. 5.20 van het Besluit omgevingsrecht) dat een nieuwe stedelijke ontwikkeling mogelijk maakt de zogenoemde ladder voor duurzame verstedelijking worden toegepast. De planwetgever dient in de toelichting op het bestemmingsplan onder meer te beschrijven dat de stedelijke ontwikkeling daadwerkelijk voorziet in een actuele regionale behoefte (art. 3.1.6 lid 2 Bro). Op grond van art. 3.1.6 lid 4 Bro mag een onderzoek naar een actuele regionale behoefte waarin de economische behoefte, marktvraag of de beoordeling van de economische gevolgen van de vestiging van een dienst aan bod komen, slechts tot doel hebben om na te gaan of de vestiging van de dienst in overeenstemming is met een goede ruimtelijke ordening. Dit betekent bijvoorbeeld dat een distributieplanologisch onderzoek bij het opstellen van een bestemmingsplan niet mag worden gebruikt om aan te tonen dat de vestiging van een dienst economisch wenselijk is, maar wel om aan te tonen dat het toelaten van (bepaalde vormen van) dienstverlening niet ten koste gaat van de goede ruimtelijke ordening. Dit zal aan de orde zijn als de vestiging van een nieuwe dienst ertoe leidt dat ondernemingen in of rondom het plangebied ten onder zullen gaan én hierdoor structurele leegstand⁴x ABRvS 5 februari 2014, ECLI:NL:RVS:2014:349 (bestemmingsplan ‘Supermarkten Klaas Fuitestraat Genemuiden’), r.o. 3.3 ten aanzien van detailhandel. Zie voorts ABRvS 24 december 2013, ECLI:NL:RVS:2013:2644 (Holdingmaatschappij Smitsloo Groep B.V./Gemeenteraad Leiden), r.o. 2.3 ten aanzien van kantoorgebouwen. of een duurzame ontwrichting van het lokale voorzieningenniveau⁵x ABRvS 12 maart 2014, ECLI:NL:RVS:2014:844 (bestemmingsplan ‘Scheemda-Centrum, Poststraat e.o.’), r.o. 12 e.v., waarin de Afdeling bestuursrechtspraak toetst of de komst van een nieuwe supermarkt het bestaande voorzieningenniveau duurzaam zal ontwrichten. ontstaat.

• 3 Detailhandel

  Een vraag waar al enige tijd mee wordt geworsteld, is of bovenstaande kader ook van toepassing is op de vestiging van detailhandel. Indien dit het geval is, kan dat voor het ruimtelijkeordeningsbeleid van gemeenten en provincies aanzienlijke consequenties hebben. Zo voorzien bestemmingsplannen dikwijls in regels met betrekking tot het type detailhandel dat in (bepaalde delen van) een plangebied is toegelaten. De regels kunnen betrekking hebben op het type product dat wordt verkocht (bijvoorbeeld uitsluitend ‘leisure’-gerelateerde producten) of op de omvang van de producten en bijbehorende benodigde vloeroppervlakte van de verkooplocatie. Tot de laatste categorie behoren bepalingen met betrekking tot de perifere detailhandel: detailhandel in volumineuze goederen (caravans, keukens, bouwmarkten, enzovoort), gevestigd buiten dorps- en stadscentra. Op een locatie bedoeld voor perifere detailhandel zal in de regel geen detailhandel in niet-volumineuze goederen zijn toegestaan. Vice versa wordt detailhandel in volumineuze goederen vaak (planologisch) geweerd uit dorps- en stadscentra. Al dergelijke regels van ruimtelijke ordening die het assortiment van detailhandel betreffen, duiden wij hierna aan als brancheringsregels.

  3.1 Provincie Zuid-Holland (Verordening ruimte 2014)

  Brancheringsregels worden ook aangetroffen in provinciale verordeningen. Art. 2.1.4 van de Verordening ruimte 2014 van de provincie Zuid-Holland bepaalde dat een bestemmingsplan buiten centra uitsluitend in detailhandel in auto’s, boten, caravans, motoren, scooters, zwembaden, buitenspeelapparatuur, fitnessapparatuur, piano’s, surfplanken, tenten, grove bouwmaterialen, landbouwwerktuigen en brand- en explosiegevaarlijke goederen kon voorzien.

  Sportwinkelketen Decathlon kon zich met deze bepaling niet verenigen en verzocht onder andere de minister van Infrastructuur en Milieu om art. 2.1.4 van de Verordening ruimte 2014 voor te dragen voor vernietiging door de Kroon.⁶x Een algemeen verbindend voorschrift, zoals de Verordening ruimte 2014, is geen appellabel besluit. Op grond van art. 261 Provw echter kan de Kroon (ook) provinciale verordeningen vernietigen. Decathlon heeft de minister verzocht om art. 2.1.4 voor vernietiging door de Kroon voor te dragen. Decathlon meende dat de Verordening ruimte 2014 op dit punt in strijd is met de Wet ruimtelijke ordening, de Dienstenrichtlijn en art. 49 VWEU.⁷x Stb. 2015, 454, 2 december 2015.
  Op grond van art. 261 van de Provinciewet (Provw) kan de Kroon een besluit van het provinciebestuur vernietigen. Bij besluit van 21 november 2015⁸x Inmiddels is de schorsingstermijn verlengd tot 1 december 2016: Stb. 2016, 109, 25 maart 2016. heeft de Kroon besloten om, vooruitlopend op de uitkomst van het onderzoek naar de verenigbaarheid van art. 2.4.1 van de Verordening ruimte 2014 met de Dienstenrichtlijn, de werking van het artikel te schorsen en bij wijze van voorziening art. 2.1.4 te wijzigen (zie art. 268 Provw). Weliswaar zullen de prejudiciële vragen waarschijnlijk niet binnen de schorsingstermijn zijn beantwoord, maar de Decathlon-kwestie illustreert precies met welke Dienstenrichtlijnproblematiek centrale en decentrale overheden kunnen worstelen.

  3.2 Appingedam (bestemmingsplan ‘Stad Appingedam’)

  De raad van de gemeente Appingedam heeft het bestemmingsplan ‘Stad Appingedam’ vastgesteld. Het plan heeft mede betrekking op winkelgebied ‘Het Woonplein’. Op grond van art. 18 van de planregels is het Woonplein uitsluitend bestemd voor volumineuze detailhandel. Aldus is sprake van een brancheringsregel. Appellant wenst echter een winkelpand aan het Woonplein te verhuren aan schoenenzaak Bristol, die geen volumineuze detailhandel bedrijft. Appellant gaat daarom in beroep tegen de vaststelling van het bestemmingsplan, waarbij hij aanvoert dat de brancheringsregel in strijd is met (art. 1.1.2 Bro en) de Dienstenrichtlijn. Hij stelt dat de brancheringsregel een vergunningstelsel vormt, zonder dat dit vergunningsstelsel wordt gerechtvaardigd door een dwingende reden van algemeen belang.

  Kennelijk niet (volledig) tevreden⁹x Zo schemert door in r.o. 20.1 en 20.2 van de uitspraak van 13 januari 2016. met de beantwoording door het Hof van Justitie van haar eerdere prejudiciële vragen¹⁰x ABRvS 9 juli 2014, ECCLI:NL:RVS:2014:2495 en ABRvS 9 juli 2014, ECLI:NL:RVS:2014:2488. over de reikwijdte van de Dienstenrichtlijn,¹¹x HvJ EU 1 oktober 2015, gevoegde zaken C-340/14 en C-341/14. heeft de Afdeling bestuursrechtspraak bij uitspraak van 13 januari 2016 opnieuw prejudiciële vragen gesteld over de Dienstenrichtlijn.¹²x ABRvS 13 januari 2016, ECLI:NL:RVS:2016:75. Deze vragen raken scherp aan de kern van de debatten over de precieze reikwijdte van de Dienstenrichtlijn, in het bijzonder met betrekking tot detailhandel. Wij zullen daarom uitgebreid stilstaan bij de prejudiciële vragen én de mogelijke antwoorden door het Hof van Justitie.

• 4 Prejudiciële vragen

  4.1 Detailhandel als dienst?

  ‘Dient het begrip “dienst” in artikel 4, onder 1, van de Dienstenrichtlijn aldus te worden uitgelegd dat detailhandel die bestaat uit de verkoop van goederen, zoals schoenen en kleding, aan consumenten, een dienst is waarop de bepalingen van de Dienstenrichtlijn van toepassing zijn op grond van artikel 2, eerste lid, van deze richtlijn?’

  De eerste prejudiciële vraag raakt onmiddellijk een interessant punt van discussie: ís detailhandel een dienst en kan dus de Dienstenrichtlijn überhaupt op detailhandel van toepassing zijn? Ten aanzien van deze vraag zijn twee scholen te onderscheiden.

  De eerste school stelt dat detailhandel geen dienst is. Daarvoor wordt steeds verwezen naar het arrest Burmanjer,¹³x HvJ EG 26 mei 2005, C-20/03 (Burmanjer). waarin het Hof van Justitie oordeelde dat ambulante verkoop van goederen (oftewel: deur-tot-deurverkoop) onder de reikwijdte van het vrij verkeer van goederen valt. Uit dit arrest wordt (a contrario?) afgeleid dat detailhandel geen dienst is. In het bijzonder de Afdeling bestuursrechtspraak heeft meermaals doorslaggevende betekenis toegekend aan het arrest Burmanjer in haar oordelen dat detailhandel geen dienst is.¹⁴x O.a. ABRvS 25 juli 2012, ECLI:NL:RVS:2012:BX2613, ABRvS 19 juni 2013, ECLI:NL:RVS:2013:CA3645 en ABRvS 25 juni 2014, ECLI:NL:RVS:2014:2286. Daarbij lijkt de Afdeling bestuursrechtspraak eraan voorbij te gaan dat het Hof van Justitie overweegt dat van geval tot geval zal moeten worden beoordeeld of bij de verkoop van goederen de elementen van dienstverlening zo zwaar wegen dat (toch) sprake is van een dienst.¹⁵x HvJ EG 26 mei 2005, C-20/03 (Burmanjer), r.o. 34. Aldus moet het dienstverleningselement worden gescheiden van het ‘goederen’-element, waarna deze tegen elkaar worden afgewogen. Het zwaarstwegende element bepaalt vervolgens onder de reikwijdte van welke van de vier vrijheden de activiteit valt.
  Naar aanleiding van deze aanpak is in de literatuur discussie ontstaan over de vraag of een consument primair geïnteresseerd is in het product dat hij koopt (en detailhandel dus zou vallen onder het vrij verkeer van goederen) of dat de consument juist waarde hecht aan de dienstverlening in een winkel.¹⁶x Voorstanders van detailhandel als dienst, o.a. B. Hessel, Gemeenten en de Dienstenrichtlijn (1), Gst. 2007/7296 en J.J. van der Gouw, Besluit ruimtelijke ordening aangepast aan Dienstenrichtlijn, TO 2014, afl. 2, p. 56-59. Tegenstander van detailhandel als dienst, o.a. M.R. Botman, De Dienstenrichtlijn in Nederland, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2015, p. 211 e.v. Zie ook verwijzingen aldaar. , ¹⁷x Zeker in de tijden van internet shopping kan worden betoogd dat consumenten die nog een fysieke winkel bezoeken, dit doen omdat ze waarde hechten aan het dienstverlenende aspect van een winkel.
  De eerste school is in lijn met de zogenoemde Keck-jurisprudentie, waaruit volgt dat eisen aan de verkoopmodaliteiten van goederen niet binnen de reikwijdte van art. 34 VWEU vallen.¹⁸x Botman 2015, p. 214. Als detailhandel zou kwalificeren als dienst, heeft dit mogelijk tot gevolg dat eisen aan verkoopmodaliteiten (onder andere winkelsluitingstijden) zouden kunnen worden getoetst aan de Dienstenrichtlijn.

  De tweede school meent dat detailhandel wél een dienst is. De Dienstenrichtlijn verstaat onder een dienst ‘elke economische activiteit, anders dan in loondienst, die gewoonlijk tegen vergoeding geschiedt’. Detailhandel lijkt precies aan die omschrijving te voldoen. In de considerans, onder 33, staat vermeld dat de diensten waarop de Dienstenrichtlijn betrekking heeft, ‘zeer diverse, voortdurend veranderende activiteiten’ zijn. Distributiehandel wordt expliciet als dienst in deze overweging genoemd.¹⁹x Onder distributiehandel verstaat de Europese Commissie zowel detail- als groothandel: Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s. Een Europees actieplan inzake detailhandel, COM(2013)36, p. 3. En onder 47 van de considerans wordt met zoveel woorden overwogen dat vanuit oogpunt van ruimtelijke ordening zou kunnen worden vereist dat voor de vestiging van ‘elke nieuwe hypermarkt’ een vergunning benodigd is. Wij menen dat een hypermarkt welhaast een summum van detailhandel is.
  De Europese Commissie heeft bovendien meermaals aangegeven dat – wat haar betreft – detailhandel een dienst is die onder de werking van de Dienstenrichtlijn valt. In het Handboek voor de implementatie van de Dienstenrichtlijn wordt detailhandel onder het begrip distributiehandel geschaard.²⁰x Europese Commissie, Handboek voor de implementatie van de Dienstenrichtlijn, Luxemburg: Bureau voor officiële publicaties der Europese Gemeenschappen 2007, p. 10. Daarnaast wordt detailhandel genoemd als dienst in de vorm van een ‘bijkomende activiteit’ bij de vervaardiging van goederen. De vervaardiging van goederen valt niet onder de Dienstenrichtlijn, maar de bijkomende dienstenactiviteiten volgens de Europese Commissie wél.²¹x Handboek 2007, p. 14. Ook in verscheidene andere (beleids)stukken van de Europese Commissie inzake de Dienstenrichtlijn wordt detailhandel als dienst aangemerkt.²²x Zie i.h.b. de Mededeling van de Commissie aan de Raad, het Europees Parlement, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s over de tenuitvoerlegging van de dienstenrichtlijn. Een partnerschap voor nieuwe groei in diensten 2012-2015, COM(2012)261 en de Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s. Een Europees actieplan inzake detailhandel, COM(2013)36.
  Daarnaast moet worden gewezen op het arrest Commissie/Spanje.²³x HvJ EU 24 maart 2011, C-400/08. Het Hof van Justitie overweegt in dit arrest dat beperkingen aan de omvang van (groot)winkelbedrijven die voortvloeiden uit ruimtelijkeordeningsregelgeving, een beperking vormden van de vrijheid van vestiging (art. 49 VWEU). Het arrest noemt de Dienstenrichtlijn niet, maar nu de Dienstenrichtlijn juist is aangenomen omdat het Europees Parlement en de Raad van mening waren dat de vrijheid van diensten (art. 56 VWEU) én vestiging (art. 49 VWEU) onvoldoende waren beschermd, menen wij dat uit voornoemd arrest kan worden afgeleid dat (eisen met betrekking tot de vestiging van) detailhandel onder de Dienstenrichtlijn valt.
  Ook de Nederlandse wetgever lijkt aan te nemen dat detailhandel binnen de reikwijdte van de Dienstenrichtlijn valt. Het hiervoor genoemde art. 3.1.6 lid 4 Bro verbiedt immers het uitvoeren van economische tests voor élke nieuwe stedelijke ontwikkeling in de zin van art. 3.1.6 Bro. Daaronder valt ook detailhandel (art. 1.1.1 lid 1 sub i Bro). Art. 3.1.6 lid 4 Bro is specifiek ingevoerd met het oog op het voldoen aan de Dienstenrichtlijn.

  Gelet op het voorgaande menen wij dat detailhandel voor toepassing van de Dienstenrichtlijn als dienst moet worden beschouwd. De detailhandelaar houdt zich weliswaar bezig met het verhandelen van goederen, maar het verhandelen zelf heeft alle eigenschappen van een dienst. Daarbij speelt dat het Hof van Justitie alleszins de ruimte lijkt te laten om meerdere activiteiten door één verrichter van elkaar te scheiden en ze onder verschillende regimes onder te brengen. Ons inziens is het vrij verkeer van goederen van toepassing op de goederen die een detailhandelaar verkoopt, maar valt de uitoefening van zijn detailhandelbedrijf onder het vrij verkeer van diensten. Uitsluitend op basis van die onderverdeling kan een detailhandelaar immers bescherming genieten tegen – bijvoorbeeld – economische tests. Wij zien geen goede reden om aan te nemen dat dergelijke tests op detailhandel wél, maar op (andere) dienstverrichters die net zozeer in een stadscentrum gevestigd kunnen zijn (reisbureau, advocaat, opticien?) níét mogen worden toegepast.

  4.2 Uitzondering considerans, onder 9

  ‘Valt [een brancheringsregeling], gelet op overweging 9 van de Dienstenrichtlijn, buiten de reikwijdte van de Dienstenrichtlijn, omdat dergelijke voorschriften beschouwd moeten worden als “voorschriften inzake ruimtelijke ordening (…) die de dienstenactiviteit niet specifiek regelen of daarop specifiek van invloed zijn, maar die de dienstverrichters bij de uitvoering van hun economische activiteit in acht dienen te nemen op dezelfde wijze als natuurlijke personen die als particulier handelen”?’

  Een volgend heikel punt is of voorschriften inzake ruimtelijke ordening categorisch zijn uitgezonderd van de werking van de Dienstenrichtlijn. Zoals aangegeven, is (uitsluitend) in overweging 9 van de considerans bij de Dienstenrichtlijn opgenomen dat de Dienstenrichtlijn alleen van toepassing is op eisen met betrekking tot de toegang tot of de uitoefening van een dienstenactiviteit. Kan nu uit deze overweging worden afgeleid dat brancheringsregels – nu dit regels van ruimtelijke ordening zijn – sowieso buiten de reikwijdte van de Dienstenrichtlijn vallen?

  De Afdeling bestuursrechtspraak heeft in het verleden steeds aangenomen dat die vraag bevestigend moet worden beantwoord.²⁴x O.a. ABRvS 16 april 2014, ECLI:NL:RVS:2014:1298 en ABRvS 30 april 2014, ECLI:NL:RVS:2014:1561. Ook het Hof van Justitie heeft wel verwezen naar overweging 9, om te benadrukken dat de Dienstenrichtlijn niet van toepassing zou zijn op voorschriften inzake ruimtelijke ordening.²⁵x HvJ EU 8 mei 2013, gevoegde zaken C-197/11 en C203/11.

  Daar staat echter tegenover dat de overwegingen in de considerans ‘maar’ in de considerans staan. Weliswaar kan de considerans gedienstig zijn bij de uitleg van de bepalingen van de Dienstenrichtlijn (zoals welke activiteiten als dienst kunnen worden aangemerkt), maar aan de considerans komt geen bindende kracht toe. De bepalingen van de Dienstenrichtlijn plaatsen regels inzake ruimtelijke ordening niet integraal buiten de reikwijdte van de Dienstenrichtlijn. De Europese Commissie nuanceert het bepaalde in overweging 9.²⁶x Handboek 2007, p. 15. Volgens de Europese Commissie heeft de Dienstenrichtlijn niet tot doel om beperkingen te stellen aan nationale regels die óók diensten raken, maar zich niet hierop richten. Een bepaling – ook een bepaling inzake ruimtelijke ordening – die evenwel specifiek is bedoeld om dienstenactiviteiten te reguleren, valt wel onder de reikwijdte van de Dienstenrichtlijn. De Europese Commissie vervolgt: ‘zo vallen bijvoorbeeld voorschriften over de maximale oppervlakte van bepaalde winkelbedrijven, ook wanneer zij zijn opgenomen in algemene wetgeving voor ruimtelijke ordening, onder de verplichtingen van het vestigingshoofdstuk van de richtlijn’.
  Dit is ook in lijn met de structuur van de Dienstenrichtlijn. Op verschillende bepalingen van de Dienstenrichtlijn zijn uitzonderingen mogelijk in geval van dwingende redenen van algemeen belang – onder meer op het verbod tot het afhankelijk stellen van dienstenactiviteiten van een vergunningstelsel. In de considerans, onder 40 en 66, wordt ruimtelijke ordening (althans bescherming van het stedelijk milieu, onder 66) expliciet genoemd als dwingende reden van algemeen belang. Deze vermelding zou zinledig zijn, als aangenomen moet worden dat de Dienstenrichtlijn überhaupt niet van toepassing is op regels inzake ruimtelijke ordening.
  Een andere mogelijke reden om niet ál te veel gewicht toe te kennen aan overweging 9, is dat het verhaal wil dat overweging 9 mede zou zijn opgenomen onder druk van de Britse leden van het Europees Parlement, om buiten kijf te krijgen dat het Britse gebod op links rijden niet in strijd is met de Dienstenrichtlijn.²⁷x C.P.S. van Duin, Rethinking EU employment policy; a legal and economic analysis (diss. Rotterdam), Ede: Pons&Looijen 2013, p. 202. Wellicht een parlementaire urban legend, maar niet ondenkbaar.

  Maar wat ook van de sterke verhalen zij, in de toelichting door de Europese Commissie en de structuur van de Dienstenrichtlijn zelf zien wij afdoende reden om aan te nemen dat ook regels inzake ruimtelijke ordening onder de Dienstenrichtlijn kunnen vallen, als zij specifiek betrekking hebben op dienstverrichters/dienstverrichtingen. Brancheringsregels lijken bij uitstek binnen deze laatste categorie te vallen.

• 4.3 Grensoverschrijdende situatie

  ‘Is voor het aannemen van een grensoverschrijdende situatie voldoende dat geenszins kan worden uitgesloten dat een detailhandelsbedrijf uit een andere lidstaat zich ter plaatse zou kunnen vestigen dan wel dat afnemers van het detailhandelsbedrijf afkomstig zouden kunnen zijn uit een andere lidstaat, of dienen daarvoor daadwerkelijk aanwijzingen te bestaan?’

  In beginsel is voor toepasselijkheid van Unierecht vereist dat zich een grensoverschrijdende situatie voordoet.²⁸x O.a. HvJ EU 22 december 2010, C-245/09 en verwijzingen aldaar. Bij de Afdeling bestuursrechtspraak bestaat evenwel twijfel op welk moment er sprake kan zijn van een grensoverschrijdende situatie. Dienen er concrete aanwijzingen te zijn dat onderdanen van andere lidstaten hinder zullen ondervinden van een brancheringsregel, of volstaat de mogelijkheid daartoe?

  Gelet op de jurisprudentie van het Hof van Justitie menen wij dat de laatste optie de (enige) juiste is. Zo blijkt uit het arrest Alpine Investments dat belemmeringen die potentiële klanten van een dienstverrichter uit andere lidstaten kunnen raken, strijdig zijn met het vrij verkeer van diensten.²⁹x HvJ EG 10 mei 1995, C-684/93. Zie ook Botman 2015, p. 129 e.v. Nu het vrij verkeer van diensten betrekking heeft op zowel dienstverrichters die hun dienst in een andere lidstaat aanbieden als onderdanen die diensten afnemen in een andere lidstaat,³⁰x HvJ EG 31 januari 1984, gevoegde zaken C-286/82 en C-26/83 (Alpine Investments); zie ook vergelijkbaar HvJ EU 14 november 2013, C-221/12 (Belgacom), r.o. 30 in samenhang met r.o. 33. En idem inzake het vrij verkeer van goederen, HvJ EU 8 mei 2013, gevoegde zaken C-197/11 en C-203/11, r.o. 34. zien wij geen reden om die lage lat uit het Alpine Investments-arrest niet tevens toe te passen op de situatie waarin dienstontvangers uit een andere lidstaat (zouden kunnen) komen. Juist die situatie zal in geval van brancheringsregels voor detailhandel in bestemmingsplannen frequent aan de orde zijn.
  In haar prejudiciële vragen verwijst de Afdeling bestuursrechtspraak nog naar het arrest Ragn-Sells AS, waarin het Hof van Justitie oordeelde dat uit de feiten van die zaak geen aanknopingspunt volgde waaruit kon worden afgeleid dat dienstverrichters uit een andere staat interesse hadden in het leveren van de in dat arrest bewuste dienst en dus sprake was van een zuiver interne situatie.³¹x HvJ EU 12 december 2013, C-292/12 (Ragn-Sells AS), r.o. 72. Echter ná Ragn-Sells AS heeft het Hof van Justitie meermaals overwogen dat geen sprake is van een zuiver interne situatie als burgers uit andere lidstaten van een dienst gebruik kunnen maken en een regel een belemmering kan vormen voor de toegang tot de markt voor dienstverrichters, waaronder dienstverrichters die uit andere lidstaten afkomstig zijn.³²x HvJ EU 1 oktober 2015, gevoegde zaken C-340/14 en C-341/14, r.o. 41 en HvJ EU 15 oktober 2015, C-168/14 (Itevelesa), r.o. 35 en 36.

  Wij zien vooralsnog geen reden om aan te nemen dat voor het aannemen van een grensoverschrijdende situatie – in het geval van brancheringsregels – méér is vereist dan het bestaan van potentiële klanten in een andere lidstaat of dienstverrichters in andere lidstaten die zich mogelijk in Nederland zouden willen vestigen.

• 4.4 Zuiver interne situatie

  ‘Is Hoofdstuk III (vrijheid van vestiging) van de Dienstenrichtlijn van toepassing op zuiver interne situaties of geldt bij de beoordeling van de vraag of dit hoofdstuk van toepassing is de rechtspraak van het Hof inzake de verdragsbepalingen over de vrijheid van vestiging en het vrij verkeer van diensten in zuiver interne situaties?’

  Maar zelfs als in een concreet geval geen sprake is van een grensoverschrijdende situatie, is daarmee niet zonder meer gegeven dat de Dienstenrichtlijn niet van toepassing is. De Afdeling heeft deze kwestie (zonder succes) aan het Hof van Justitie voorgelegd³³x ABRvS 9 juli 2014, ECLI:NL:RVS:2014:2495 en ABRvS 9 juli 2014, ECLI:NL:RVS:2014:2488. en heeft ook de Hoge Raad hierover recent prejudiciële vragen gesteld.³⁴x HR 15 juni 2015, ECLI:NL:HR:2015:1467.

  Als gezegd, is Europees verdragsrecht uitsluitend van toepassing op grensoverschrijdende situaties. Er zou kunnen worden betoogd dat dit voor de Dienstenrichtlijn niet anders is, gelet op het bepaalde in art. 3 lid 3 Dienstenrichtlijn: ‘de lidstaten passen deze richtlijn toe met inachtneming van de Verdragsregels over de vrijheid van vestiging en het vrije verkeer van diensten’. Deze bepaling zou zo kunnen worden gelezen dat slechts daar waar art. 49 en 56 VWEU van toepassing zijn, de Dienstenrichtlijn aanvullende regels stelt. Oftewel: uitsluitend als sprake is van een grensoverschrijdende situatie.

  Wij menen echter dat de tekst van de Dienstenrichtlijn aanwijzingen bevat dat (in ieder geval hoofdstuk III van) de Dienstenrichtlijn een breder toepassingsbereik heeft. Ten eerste is de Dienstenrichtlijn ingevolge art. 2 van toepassing op ‘diensten van dienstverrichters die in een lidstaat zijn gevestigd’. Er wordt niet vereist dat de dienstverrichters afkomstig zijn uit een andere lidstaat dan waar zij zijn gevestigd, dat zij hun dienst in een andere lidstaat aanbieden of dat hun afnemers uit andere lidstaten komen. Vervolgens treffen we in de hoofdstukken II en III van de Dienstenrichtlijn (waarin onder andere het hier relevante art. 9 (‘vergunningstelsels’) en 14 (‘economische eisen’) zijn opgenomen) geen verwijzing naar grensoverschrijdende situaties. Dit is opvallend in het licht van hoofdstuk IV van de Dienstenrichtlijn, getiteld ‘Vrij verkeer van diensten’. Het eerste artikel van hoofdstuk IV, art. 16 Dienstenrichtlijn, begint als volgt:

  ‘De lidstaten eerbiedigen het recht van dienstverrichters om diensten te verrichten in een andere lidstaat dan die waar zij gevestigd zijn.’

  Aldus ziet pas hoofdstuk IV van de Dienstenrichtlijn expliciet op grensoverschrijdende situaties. De daaropvolgende artikelen van hoofdstuk IV zijn nuanceringen op art. 16. Deze opbouw suggereert dat de Dienstenrichtlijn mede van toepassing is op zuiver interne situaties en dat in geval van grensoverschrijdende situaties nog verdere eisen in acht genomen moeten worden.

  Wij wijzen bovendien op de conclusie van advocaat-generaal Szpunar bij het arrest inzake de prejudiciële vragen van de Afdeling bestuursrechtspraak in de raamprostitutie- en rondvaartzaken, waarin wordt betoogd dat de Dienstenrichtlijn ook op zuiver interne situaties van toepassing is.³⁵x Concl. A-G Szpunar 16 juli 2015, gevoegde zaken C-340/14 en C-341/14. Hij benadrukt onder meer dat de Commissie het standpunt huldigt dat de Dienstenrichtlijn van toepassing is op zuiver interne situaties³⁶x Zie Handboek 2007, p. 25. (par. 54), dat uitsluitend hoofdstuk IV van de Dienstenrichtlijn expliciet op grensoverschrijdende situaties ziet (par. 55), en dat uit de totstandkomingsgeschiedenis van de Dienstenrichtlijn blijkt dat amendementen om de reikwijdte van de Dienstenrichtlijn te beperken tot grensoverschrijdende situaties meermaals zijn afgewezen (par. 56).

  Gelet op de structuur van de Dienstenrichtlijn en de conclusie van advocaat-generaal Szpunar, menen wij dat de Dienstenrichtlijn ook van toepassing is op zuiver interne situaties. De vraag is echter of dit met betrekking tot brancheringsregels iets uitmaakt, zo de Dienstenrichtlijn daarop van toepassing is. Brancheringsregels maken immers geen onderscheid naar zuiver interne en grensoverschrijdende situaties. Hoogstens zal dus niet iedere dienstverrichter tegen een brancheringsregel kunnen ageren. Voor de dienstverrichters zonder zelfs potentiële buitenlandse clientèle is sprake van een zuiver interne situatie en aan hem zou geen beroep toekomen op de Dienstenrichtlijn. Maar als dienstverrichters met een grensoverschrijdend aspect zich zouden willen (kunnen!) vestigen binnen het plangebied, komt aan hen wel een beroep toe op de Dienstenrichtlijn. Als deze laatste groep dienstverrichters zich keert tegen een mogelijk verboden brancheringsregel in een bestemmingsplan, zal ook de eerste groep hiervan de resultaten ondervinden indien het bezwaar of beroep slaagt. Het valt te betwijfelen of een planwetgever het aandurft erop te gokken dat in het bewuste plangebied uitsluitend ‘lokale’ diensten zullen worden aangeboden (hetgeen overigens ook niet ruimtelijk relevant is en dus geen rol behoort te spelen bij de vaststelling van het bestemmingsplan).

  4.5 Vergunningstelsel of eis?

  1. ‘a. Valt een in een bestemmingsplan opgenomen regeling als bedoeld onder 8 onder de reikwijdte van het begrip “eis” als bedoeld in artikel 4, onder 7, en artikel 14, aanhef en onder 5, van de Dienstenrichtlijn, en niet onder de reikwijdte van het begrip “vergunningstelsel” als bedoeld in artikel 4, onder 6, en de artikelen 9 en 10 van de Dienstenrichtlijn?

  2. b. Staan artikel 14, onder 5, van de Dienstenrichtlijn – indien een regeling als bedoeld onder 8 onder de reikwijdte van het begrip “eis” valt – dan wel de artikelen 9 en 10 van de Dienstenrichtlijn – indien een regeling als bedoeld onder 8 onder de reikwijdte van het begrip “vergunning” valt – eraan in de weg dat een gemeentebestuur een regeling als bedoeld onder 8 vaststelt?’

  De vraag of (brancheringsregels in) bestemmingsplannen onderdeel vormen van een vergunningstelsel in de zin van art. 9 Dienstenrichtlijn dan wel een eis (als economische test) in de zin van art. 14 aanhef en onder 5 Dienstenrichtlijn zijn, is voor de toelaatbaarheid van brancheringsregels van wezenlijk belang. Een vergunningstelsel is ‘verboden, tenzij’, terwijl economische tests eenvoudigweg verboden zijn.

  Van een vergunningstelsel is sprake als de dienstverrichter bij het bevoegd gezag stappen moet ondernemen om een formele beslissing te krijgen omtrent de uitoefening van de dienst. Het ligt niet zonder meer voor de hand dat een bestemmingsplan an sich een vergunningstelsel vormt. De Afdeling bestuursrechtspraak overweegt in haar uitspraak inzake de prejudiciële vragen (r.o. 21.1 e.v.) dat de vaststelling van een bestemmingsplan een bevoegdheid (zo niet plicht) is van de gemeenteraad. De dienstverrichter zelf onderneemt bij de vaststelling van het bestemmingsplan geen formele stappen om een besluit te krijgen met betrekking tot de verrichting van zijn dienst. Wij zien geen goede reden om aan te nemen dat dit anders ligt indien de dienstverrichter besluit zienswijzen tegen het bestemmingsplan in te dienen en in beroep te gaan tegen de vaststelling. Deze aanpak zou leiden tot de eigenaardige dichotomie dat voor de dienstverrichter die rechtsmiddelen aanwendt wél sprake is van een vergunningstelsel en voor de dienstverrichter die dit niet doet, niet.³⁷x Dit zou overigens niet ongehoord zijn; zo werkt bijv. de oneigenlijke formele rechtskracht van een vernietigd bestemmingsplan uitsluitend voor diegene die rechtsmiddelen heeft aangewend (HR 19 juni 1998, NJ 1998/869 (Kaveka/Apeldoorn)), terwijl het bestemmingsplan voor ‘stilzittende’ derden evenzeer niet van kracht is. Dat de dienstverrichter de mogelijkheid heeft om een vergunning aan te vragen tot buitenplans afwijken van het bestemmingsplan (art. 2.1 lid 1 sub c jo. art. 2.12 lid 1 sub a onder 2 en 3 van de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht), maakt dit ons inziens niet anders. De dienstverrichter vraagt immers in dat geval dat (een gedeelte van) het bestemmingsplan voor hem niet geldt, zonder dat toepassing wordt gegeven aan een in het bestemmingsplan opgenomen afwijkmogelijkheid. Dit zou anders kunnen komen te liggen indien het bestemmingsplan zelf mogelijkheden bevat om van brancheringsregels af te wijken. Aldus is het waarschijnlijker dat brancheringsregels kwalificeren als eis.

  Vervolgens dient te worden beoordeeld of het vergunningstelsel of de eis toelaatbaar is. Een vergunningstelsel laat zich rechtvaardigen door een dwingende reden van algemeen belang, zoals ruimtelijke ordening, mits wordt voldaan aan de vereisten van proportionaliteit en subsidiariteit.³⁸x Vgl. ook het eerder aangehaalde HvJ EU 24 maart 2011, C-400/08, waarin beperkingen aan de vrijheid van vestiging konden worden gerechtvaardigd door doelstellingen van ruimtelijke ordening en milieubescherming. Als een bestemmingsplan een vergunningstelsel is en uit de toelichting op het bestemmingsplan volgt dat een brancheringsregel ten dienste van de goede ruimtelijke ordening staat, is daarmee de toelaatbaarheid van de brancheringsregel dus niet bij voorbaat gegeven.
  Indien een brancheringsregel een economische test is, zal dat voor de Nederlandse praktijk mogelijk beter kunnen uitpakken. Reeds op grond van art. 3.1.6 lid 4 Bro zijn economische tests verboden, voor zover daarmee niet het belang van de goede ruimtelijke ordening wordt nagestreefd. De uitkomst dat een brancheringsregel een eis is, zou voor de vaststelling van nieuwe bestemmingsplannen dus geen gevolgen hoeven hebben. Immers, art. 14 aanhef en onder 5 Dienstenrichtlijn staat wél toe dat een economische test wordt verricht als die voortvloeit uit een dwingende reden van algemeen belang – zoals de goede ruimtelijke ordening.

  4.6 Vier vrijheden

  ‘Valt een regeling als bedoeld onder 8 onder de werkingssfeer van de artikelen 34 tot en met 36, dan wel 49 tot en met 55 van het VWEU en, zo ja, zijn dan de door het Hof van Justitie erkende excepties, mits proportioneel ingevuld, van toepassing?’

  Terecht legt de Afdeling bestuursrechtspraak als laatste vraag aan het Hof van Justitie voor: als een brancheringsregel buiten de reikwijdte van de Dienstenrichtlijn valt, valt deze dan binnen de werkingssfeer van de Verdragsrechtelijke vrijheden? Zelfs als de Dienstenrichtlijn niet van toepassing zou zijn op detailhandel, blijft het probleem staan dat een brancheringsregel in strijd zou kunnen zijn met het vrij verkeer van goederen, het vrij verkeer van diensten en de vrijheid van vestiging.³⁹x Zie met betrekking tot de laatste vrijheid in ieder geval HvJ EU 24 maart 2011, C-400/08.
  Net als de Afdeling bestuursrechtspraak veronderstellen wij dat een bevestigend antwoord op die vraag niet problematisch zal blijken. Op alle vrijheden kunnen door middel van de rule of reason-uitzondering⁴⁰x HvJ EG 20 februari 1979, zaak 120/78 (Cassis de Dijon). beperkingen worden aangebracht op grond van een dwingende reden van algemeen belang (met dien verstande dat de rule of reason-uitzondering niet opgaat als op het terrein waarop de beperking ziet reeds sprake is van harmoniserende Europese regelgeving). Voor zover een brancheringsregel voldoet aan art. 3.1.6 lid 4 Bro, is die drempel naar onze indruk met succes genomen. In dat geval dient de brancheringsregel om structurele leegstand en/of duurzame ontwrichting van het lokale voorzieningenniveau te voorkomen, welke doelstelling zeker zal voldoen aan de rule of reason. Uitsluitend de proportionaliteits- en subsidiariteitstoets zouden in een individueel geval een brancheringsregel alsnog de das om kunnen doen.

• 5 Conclusie

  Na jaren van discussie en twijfel krijgt het Hof van Justitie, geholpen door de vragen van de Afdeling bestuursrechtspraak, de kans om enkele rechtsvormende piketpalen te slaan. Zoals wij in deze bijdrage uiteen hebben gezet, verwachten wij dat het Hof van Justitie zal kiezen voor een ruime uitleg van de Dienstenrichtlijn. Het zal evenwel nog geruime tijd duren eer zal blijken of onze verwachtingen juist zijn.

Noten

• 1 Voluit: Richtlijn 2006/123/EG van het Europees Parlement en de Raad van 12 december 2006 betreffende diensten op de interne markt.

• 2 ‘Elke procedure die voor een dienstverrichter of afnemer de verplichting inhoudt bij een bevoegde instantie stappen te ondernemen ter verkrijging van een formele of stilzwijgende beslissing over de toegang tot of de uitoefening van een dienstenactiviteit’, art. 4 aanhef en onder 6 Dienstenrichtlijn.

• 3 ‘Elke verplichting, verbodsbepaling, voorwaarde of beperking uit hoofde van de wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen van de lidstaten of voortvloeiend uit de rechtspraak, de administratieve praktijk, de regels van beroepsorden of de collectieve regels van beroepsverenigingen of andere beroepsorganisaties, die deze in het kader van de hun toegekende juridische bevoegdheden hebben vastgesteld’, art. 4 aanhef en onder 7 Dienstenrichtlijn.

• 4 ABRvS 5 februari 2014, ECLI:NL:RVS:2014:349 (bestemmingsplan ‘Supermarkten Klaas Fuitestraat Genemuiden’), r.o. 3.3 ten aanzien van detailhandel. Zie voorts ABRvS 24 december 2013, ECLI:NL:RVS:2013:2644 (Holdingmaatschappij Smitsloo Groep B.V./Gemeenteraad Leiden), r.o. 2.3 ten aanzien van kantoorgebouwen.

• 5 ABRvS 12 maart 2014, ECLI:NL:RVS:2014:844 (bestemmingsplan ‘Scheemda-Centrum, Poststraat e.o.’), r.o. 12 e.v., waarin de Afdeling bestuursrechtspraak toetst of de komst van een nieuwe supermarkt het bestaande voorzieningenniveau duurzaam zal ontwrichten.

• 6 Een algemeen verbindend voorschrift, zoals de Verordening ruimte 2014, is geen appellabel besluit. Op grond van art. 261 Provw echter kan de Kroon (ook) provinciale verordeningen vernietigen. Decathlon heeft de minister verzocht om art. 2.1.4 voor vernietiging door de Kroon voor te dragen.

• 7 Stb. 2015, 454, 2 december 2015.

• 8 Inmiddels is de schorsingstermijn verlengd tot 1 december 2016: Stb. 2016, 109, 25 maart 2016.

• 9 Zo schemert door in r.o. 20.1 en 20.2 van de uitspraak van 13 januari 2016.

• 10 ABRvS 9 juli 2014, ECCLI:NL:RVS:2014:2495 en ABRvS 9 juli 2014, ECLI:NL:RVS:2014:2488.

• 11 HvJ EU 1 oktober 2015, gevoegde zaken C-340/14 en C-341/14.

• 12 ABRvS 13 januari 2016, ECLI:NL:RVS:2016:75.

• 13 HvJ EG 26 mei 2005, C-20/03 (Burmanjer).

• 14 O.a. ABRvS 25 juli 2012, ECLI:NL:RVS:2012:BX2613, ABRvS 19 juni 2013, ECLI:NL:RVS:2013:CA3645 en ABRvS 25 juni 2014, ECLI:NL:RVS:2014:2286.

• 15 HvJ EG 26 mei 2005, C-20/03 (Burmanjer), r.o. 34.

• 16 Voorstanders van detailhandel als dienst, o.a. B. Hessel, Gemeenten en de Dienstenrichtlijn (1), Gst. 2007/7296 en J.J. van der Gouw, Besluit ruimtelijke ordening aangepast aan Dienstenrichtlijn, TO 2014, afl. 2, p. 56-59. Tegenstander van detailhandel als dienst, o.a. M.R. Botman, De Dienstenrichtlijn in Nederland, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2015, p. 211 e.v. Zie ook verwijzingen aldaar.

• 17 Zeker in de tijden van internet shopping kan worden betoogd dat consumenten die nog een fysieke winkel bezoeken, dit doen omdat ze waarde hechten aan het dienstverlenende aspect van een winkel.

• 18 Botman 2015, p. 214.

• 19 Onder distributiehandel verstaat de Europese Commissie zowel detail- als groothandel: Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s. Een Europees actieplan inzake detailhandel, COM(2013)36, p. 3.

• 20 Europese Commissie, Handboek voor de implementatie van de Dienstenrichtlijn, Luxemburg: Bureau voor officiële publicaties der Europese Gemeenschappen 2007, p. 10.

• 21 Handboek 2007, p. 14.

• 22 Zie i.h.b. de Mededeling van de Commissie aan de Raad, het Europees Parlement, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s over de tenuitvoerlegging van de dienstenrichtlijn. Een partnerschap voor nieuwe groei in diensten 2012-2015, COM(2012)261 en de Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s. Een Europees actieplan inzake detailhandel, COM(2013)36.

• 23 HvJ EU 24 maart 2011, C-400/08.

• 24 O.a. ABRvS 16 april 2014, ECLI:NL:RVS:2014:1298 en ABRvS 30 april 2014, ECLI:NL:RVS:2014:1561.

• 25 HvJ EU 8 mei 2013, gevoegde zaken C-197/11 en C203/11.

• 26 Handboek 2007, p. 15.

• 27 C.P.S. van Duin, Rethinking EU employment policy; a legal and economic analysis (diss. Rotterdam), Ede: Pons&Looijen 2013, p. 202.

• 28 O.a. HvJ EU 22 december 2010, C-245/09 en verwijzingen aldaar.

• 29 HvJ EG 10 mei 1995, C-684/93. Zie ook Botman 2015, p. 129 e.v.

• 30 HvJ EG 31 januari 1984, gevoegde zaken C-286/82 en C-26/83 (Alpine Investments); zie ook vergelijkbaar HvJ EU 14 november 2013, C-221/12 (Belgacom), r.o. 30 in samenhang met r.o. 33. En idem inzake het vrij verkeer van goederen, HvJ EU 8 mei 2013, gevoegde zaken C-197/11 en C-203/11, r.o. 34.

• 31 HvJ EU 12 december 2013, C-292/12 (Ragn-Sells AS), r.o. 72.

• 32 HvJ EU 1 oktober 2015, gevoegde zaken C-340/14 en C-341/14, r.o. 41 en HvJ EU 15 oktober 2015, C-168/14 (Itevelesa), r.o. 35 en 36.

• 33 ABRvS 9 juli 2014, ECLI:NL:RVS:2014:2495 en ABRvS 9 juli 2014, ECLI:NL:RVS:2014:2488.

• 34 HR 15 juni 2015, ECLI:NL:HR:2015:1467.

• 35 Concl. A-G Szpunar 16 juli 2015, gevoegde zaken C-340/14 en C-341/14.

• 36 Zie Handboek 2007, p. 25.

• 37 Dit zou overigens niet ongehoord zijn; zo werkt bijv. de oneigenlijke formele rechtskracht van een vernietigd bestemmingsplan uitsluitend voor diegene die rechtsmiddelen heeft aangewend (HR 19 juni 1998, NJ 1998/869 (Kaveka/Apeldoorn)), terwijl het bestemmingsplan voor ‘stilzittende’ derden evenzeer niet van kracht is.

• 38 Vgl. ook het eerder aangehaalde HvJ EU 24 maart 2011, C-400/08, waarin beperkingen aan de vrijheid van vestiging konden worden gerechtvaardigd door doelstellingen van ruimtelijke ordening en milieubescherming.

• 39 Zie met betrekking tot de laatste vrijheid in ieder geval HvJ EU 24 maart 2011, C-400/08.

• 40 HvJ EG 20 februari 1979, zaak 120/78 (Cassis de Dijon).